Τον Μάρτιο του 1342 εκδηλώθηκε στη Θεσσαλονίκη λαϊκή επανάσταση γνωστή ως ‘Κίνημα των Ζηλωτών‘, που αργότερα ονομάστηκε και ‘Κομμούνα της Θεσσαλονίκης‘. Στα χρόνια της παρακμής του Βυζαντίου, μέσα στην αποσύνθεση της φεουδαρχίας και τη γέννηση της αστικής τάξης, οι Ζηλωτές – που κατά τη βυζαντινή εποχή εκφράζανε τον ‘ζήλο‘, την πίστη στην παράδοση και τον συντηρητισμό – βρέθηκαν ευθυγραμμισμένοι με τις λαϊκές μάζες και τα προοδευτικά στοιχεία. Στη δυναστική διαμάχη ανάμεσα στον στασιαστή αυτοκράτορα Ιωάννη Καντακουζηνό και στον Ιωάννη Ε΄ τον Παλαιολόγο, τον ανήλικο αλλά νόμιμο αυτοκράτορα, οι Ζηλωτές της Θεσσαλονίκης τάχθηκαν με το μέρος του νόμιμου. Στασίασαν κατά του στρατιωτικού διοικητή της Θεσσαλονίκης Θεοδώρου Συνοδινού, στρεφόμενοι ταυτόχρονα και κατά των πλουσίων και ισχυρών γαιοκτημόνων και εμπόρων. Η στάση εξελίχθηκε σε κοινωνική επανάσταση με επικεφαλής τις συντεχνιακές και εργατικές οργανώσεις. Οι στασιαστές τοποθέτησαν πολιτική εξουσία με αρχηγούς τον Μιχαήλ Παλαιολόγο και τον Ιωάννη, γιό του Μεγάλου Δούκα Αλέξιου Απόκαυκου μαζί με ορισμέρνα λαϊκά στοιχεία.
Η ‘λαϊκή‘ αυτή δημοκρατία παρέμεινε, αδιαφιλονίκητα κύρια της Θεσσαλονίκης 8 χρόνια, οπότε εκδιώχθηκε όταν οι αντίζηλοι ηγεμόνες συμφιλιώθηκαν και το 1350 οι δύο αυτοκράτορες Καντακουζηνός και Παλαιολόγος μπήκαν στη Θεσσαλονίκη με επίσημη τελετή. Μεσολάβησε, το 1345, αντεπανάσταση των πλουτοκρατών και αριστοκρατών που πνίγηκε στο αίμα, από τους Ζηλωτές, που τώρα πλέον δεν αναγνώριζαν την κεντρική κυβέρνηση της Κωνσταντινουπόλεως.
Ο πρωτοπρεσβύτερος Γεώργιος Μεταλληνός, καθηγητής της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, στο βιβλίο του ‘Ησυχαστές και Ζηλωτές‘ ( εκδόσεις Τήνος, Αθήνα 1995 ) γράφει, μεταξύ άλλων, για το Κίνημα των Ζηλωτών: ‘Δεν έλειψε, βέβαια, και η απόπειρα μαρξιστικής ερμηνείας των γεγονότων της Θεσσαλονίκης (λ.χ. Γ. Κορδάτος), στα όρια της αναζητήσεως ιστορικών ερεισμάτων της προϊστορίας της μαρξιστικής ιδεολογίας. Oι υπάρχουσες όμως πηγές επιτρέπουν μεν διακρίβωση κοινών σημείων, αποκλείουν όμως κάθε βεβαιότητα για πλήρη σύμπτωση ιδεολογικών προϋποθέσεων. Η απουσία στην «καθ’ ημάς Ανατολήν» των φραγκογερμανικών «φυλετικών» προϋποθέσεων αποκλείει την ταύτιση, όπως ακόμη το γεγονός, ότι η στάση των Ζηλωτών στη Θεσσαλονίκη δεν ξεκίνησε ως κοινωνική επανάσταση, με αυτοτελή οργάνωση και σχεδιασμένη στοχοθεσία, αλλά αποτέλεσε κίνημα ευκαιριακό και όψη (ή φάση) του εμφυλίου πολέμου (Π. Χρήστου). Κατά την πορεία του εμφυλίου εκδηλώθηκαν και oι σοβούσες κοινωνικές αντιθέσεις και διεκδικήσεις.
Η ‘λαϊκή‘ αυτή δημοκρατία παρέμεινε, αδιαφιλονίκητα κύρια της Θεσσαλονίκης 8 χρόνια, οπότε εκδιώχθηκε όταν οι αντίζηλοι ηγεμόνες συμφιλιώθηκαν και το 1350 οι δύο αυτοκράτορες Καντακουζηνός και Παλαιολόγος μπήκαν στη Θεσσαλονίκη με επίσημη τελετή. Μεσολάβησε, το 1345, αντεπανάσταση των πλουτοκρατών και αριστοκρατών που πνίγηκε στο αίμα, από τους Ζηλωτές, που τώρα πλέον δεν αναγνώριζαν την κεντρική κυβέρνηση της Κωνσταντινουπόλεως.
Ο πρωτοπρεσβύτερος Γεώργιος Μεταλληνός, καθηγητής της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, στο βιβλίο του ‘Ησυχαστές και Ζηλωτές‘ ( εκδόσεις Τήνος, Αθήνα 1995 ) γράφει, μεταξύ άλλων, για το Κίνημα των Ζηλωτών: ‘Δεν έλειψε, βέβαια, και η απόπειρα μαρξιστικής ερμηνείας των γεγονότων της Θεσσαλονίκης (λ.χ. Γ. Κορδάτος), στα όρια της αναζητήσεως ιστορικών ερεισμάτων της προϊστορίας της μαρξιστικής ιδεολογίας. Oι υπάρχουσες όμως πηγές επιτρέπουν μεν διακρίβωση κοινών σημείων, αποκλείουν όμως κάθε βεβαιότητα για πλήρη σύμπτωση ιδεολογικών προϋποθέσεων. Η απουσία στην «καθ’ ημάς Ανατολήν» των φραγκογερμανικών «φυλετικών» προϋποθέσεων αποκλείει την ταύτιση, όπως ακόμη το γεγονός, ότι η στάση των Ζηλωτών στη Θεσσαλονίκη δεν ξεκίνησε ως κοινωνική επανάσταση, με αυτοτελή οργάνωση και σχεδιασμένη στοχοθεσία, αλλά αποτέλεσε κίνημα ευκαιριακό και όψη (ή φάση) του εμφυλίου πολέμου (Π. Χρήστου). Κατά την πορεία του εμφυλίου εκδηλώθηκαν και oι σοβούσες κοινωνικές αντιθέσεις και διεκδικήσεις.
